به گزارش ایران اکونومیست؛ بحث تقلب، تخلف و بدرفتاری علمی در اشکال مختلف، نه تنها زمانی که خبری در این مورد در رسانه ها مطرح می شود، بلکه همیشه برای افکار عمومی مهم است.
پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) می تواند به عنوان مرجع موسس سامانه های مختلف از جمله سامانه گنج برای ثبت عنوان و چکیده مقالات، پایان نامه ها و رساله ها، نقش مهمی در جلوگیری از تقلب و تخلف های علمی داشته باشد زیرا به این شکل امکان همانندجویی دستکم در منابع فارسی ثبت شده در این سامانه ها فراهم می شود و پیش از آغاز تالیف سند مورد بررسی می توان گفت چنین پژوهشی قبلا انجام شده یا خیر.
اما آیا این امکان در مورد مقالات و نشریات خارجی و کتاب های فارسی نیز وجود دارد؟ همچنین آیا دسترسی به چکیده سند کافی است و آیا معاونان پژوهشی دانشگاه های برتر کشور با قرار دادن همه متن پایان نامه ها در این سامانه موافق هستند؟
دکتر سیروس علیدوستی در مورد اقداماتی که این پژوهشگاه می تواند برای جلوگیری از تقلب، تخلف و یا به گفته وی، بدرفتاری علمی انجام دهد، گفت: بدرفتاری علمی مساله ای پیچیده و زمان‌مند است که نیاز به راهکاری پیچیده و زمان‌بر دارد و نمی توان برای درمان آن یک راهکار ساده و یکباره داشت.
وی افزود: این مساله در زمانی بلند و در سایه سیاست ها و عواملی گوناگون شکل گرفته که نیاز به بازشناسی و بازنگری دارد؛ برخی راهکارها مانند راهکارهای آموزشی و تربیتی بلندمدت هستند، برخی هم مانند بازنگری در سیاست ها در میان مدت پاسخ می دهند.
***نهادهای بسیاری در حل تقلب و بدرفتاری علمی مسئول هستند
رئیس ایرانداک خاطرنشان کرد: برخی راهکارهای فناورانه نیز می توانند در کوتاه‌مدت به سرانجام برسند. در این زمینه بسیاری از نهادها مانند خانواده، مدرسه، دانشگاه همچنین نهادهای سیاستگذار و قانونگذار مانند شورای عالی عتف و مجلس شورای اسلامی می توانند نقش ایفا کنند.
وی توضیح داد: ایرانداک دو کار کلیدی در این زمینه انجام می دهد؛ نخست آموزش که از سال ها پیش در آن سرمایه گذاری کرده است. دوم؛ همانندجویی با کاربرد فناوری اطلاعات در پایان زنجیره انتشار. این کاربرد اکنون برای پایان نامه‌ها، رساله ها و پیشنهاده ها انجام می شود و می توان آن را برای کتاب ها و مقاله ها به کار برد که پیشنهاد آن به نهادهای مسئول داده شده، ولی تاکنون به سرانجام نرسیده است.
***آماده همکاری با سامانه های جهانی برای همانندجویی نشریات خارجی هستیم
دانشیار پژوهشکده فناوری اطلاعات پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران تاکید کرد: برای نشریه های خارجی نیز ایرانداک آماده است با سامانه های جهانی در این زمینه همکاری کند. برای این همکاری نیز نهادهای مسئول باید چنین درخواستی داشته باشند تا بتوان آن را به انجام رساند.
علیدوستی با اشاره به اهمیت این مساله گفت: این مساله، چالشی است و اگر به درستی به آن پرداخته نشود، برای نظام علم و پژوهش کشور بسیار زیان بار خواهد بود.
***بدرفتاری علمی برای جامعه دانشگاهی و نهادهای مسئول مضر است
وی گفت: اگر بدرفتاری علمی گسترش یابد، نباید انتظار داشت جامعه اعتماد خود را به دانشگاهیان حفظ کند و شاید نقش استادان و دانش آموختگان دانشگاه ها در بهبود جامعه رو به کاستی رود. از سویی اگر یک دانش آموخته دانشگاه، شایستگی کافی را با انجام پژوهش در قالب پایان نامه یا رساله نیابد، ظرفیت کارشناسی و تخصصی کشور رنگ می بازد و کارکرد خود را از دست می دهد و دانش آموختگان نمی توانند در میدان عمل، نقشی را که از آنها انتظار می رود، انجام دهند.
«اگر بدرفتاری علمی گسترش یابد، شور و اشتیاق انجام پژوهش های اصیل و معتبر کاهش می یابد و آنگاه گسستی جبران‌ناپذیر در جامعه دانشگاهی کشور پدید خواهد آمد که در میان مدت پیامدهای ناگواری برای کشور خواهد داشت».
رئیس ایرانداک تاکید کرد: با بدرفتاری علمی، سرمایه اجتماعی درون زیرسیستم آموزش عالی و در میان این زیرسیستم و سیستم بالاتر آن کاهش خواهد یافت. کاهش سرمایه اجتماعی، هزینه هایی مانند نظارت و کنترل را بالا خواهد برد. از سوی دیگر، اگر سازمان ها نتوانند به شایستگی دانش آموختگان بر پایه مدرک تحصیلی آنان اعتماد کنند، باید نظام ارزشیابی خود را بسازند و شاید هم به سوی تربیت نیروی انسانی مورد نیاز خود بروند که هر دو اینها برای کشور هزینه های گزافی را در پی خواهد داشت.
***پایگاهی واحد برای ثبت همه پیشنهاده ها (پروپوزال ها)، پایان نامه ها و رساله ها نیاز است
رئیس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران در مورد اختلاف نظر شماری از معاونان پژوهشی دانشگاه ها به ویژه در رشته های فنی در مورد ثبت همه پایان نامه‌ها و رساله ها در سامانه ثبت ایرانداک (گنج) گفت: ثبت همه پایان‌نامه ها، رساله ها و پیشنهاده ها در یک کانون ملی دستاوردها و برکات بسیاری برای نظام پژوهش، علم، و فناوری دارد و چنین رویکردی در بند 2-4 سیاست های کلی علم و فناوری (29/6/1393) و در بندهای بسیاری از سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی (29/11/1392) همچنین قانون برنامه پنجساله ششم توسعه اﻗﺘﺼﺎﺩی، ﺍﺟﺘﻤﺎعی و ﻓﺮﻫنگی جمهوری اسلامی ایران آشکار یا نهان آمده است.
سیروس علیدوستی ادامه داد: دانشگاه‌ها و دانشگاهیان با چنین دستاوردها و سیاست هایی به طور کلی هم‌نوا هستند؛ اما آنچه شاید برخی دانشگاه‌ها با آن هم‌نوا نیستند، اشاعه تمام متن این مدارک است. دسترسی آزاد به تمام متن پایان نامه ها و رساله ها از میانه دهه 1990 میلادی به یک جنبش جهانی بدل شد؛ ولی چرا یک دانشگاه در ایران ممکن است با اشاعه تمام متن این مدارک مخالف باشد؟
***دلیل مخالفت بعضی دانشگاه ها با ثبت تمام متن پایان نامه ها
وی گفت: دو دلیل اصلی برای این مخالفت تاکنون بیان شده است. نخست این که استادان و دانش آموختگان می خواهند از یک پایان نامه یا رساله، مقاله یا دیگر آثار علمی را استخراج و یا اختراعی را ثبت کنند. در این زمینه وزارت علوم، چاره کار را اندیشیده و اجازه انتشار تمام متن پایان نامه های کارشناسی ارشد را 18ماه و رساله های دکتری را 30 ماه پس از دفاع داده که این زمان برای استخراج آثار از این مدارک کافی به‌نظر می‌رسد.
دانشیار پژوهشکده فناوری اطلاعات پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران با اشاره به دلیل دیگر در این زمینه افزود: بعضی دانشگاه ها این مدارک را می فروشند که درآمد بسیار ناچیزی برای دانشگاه‌ها دارد. در این زمینه، وزارت علوم تصمیم به انتشار رایگان تمام متن پایان نامه ها و رساله ها پس از زمان یاد شده گرفته است.
***دولت منابع مالی زیادی برای تحصیلات تکمیلی هزینه می کند
وی تاکید کرد: اگر هر دانشگاه جداگانه این مدارک را نگه‌داری کند و بفروشد، امکان ره‌گیری کپی برداری های غیرمجاز یا بدرفتاری های علمی در آن ها نیست، زیرا یک پایگاه داده واحد از آنها نخواهیم داشت. از سوی دیگر، دولت منابع مالی بسیاری برای تحصیلات تکمیلی هزینه می‌کند و انتظار دارد دستاورد این دوره‌ها در چرخه کاربرد و بهره‌برداری قرار گیرد تا هم پژوهش های تازه بر بنیاد پژوهش های پیشین استوار شوند و هم صنعت از این دستاوردها بهره مند شود.
علیدوستی این وضعیت را مغایر با هدف اولیه تاسیس دانشگاه ها برشمرد و افزود: ایرانداک برای رسیدن به وفاق در این زمینه، نخست کوشش می کند در چارچوب قوانین و مقررات رفتار و از خط مشی های ملی و وزارتی پیروی کند. برای نمونه به هیچ روی، پایان نامه‌ها و رساله ها را نمی فروشد، آنها را پیش از زمان تعیین شده اشاعه نمی دهد، خدمات گنج را به رایگان در اختیار همگان می گذارد و حقوق مادی و معنوی پدیدآوران و دانشگاه ها را پاس می‌دارد.
وی تاکید کرد: همچنین همکاران ایرانداک در نشست های گوناگون در وزارت علوم یا با دانشگاه ها عملکرد خود را توضیح و به ابهام ها پاسخ می دهند. امید است با عملکرد قانونی ایرانداک و دستاوردهایی که ثبت پایان نامه ها و رساله ها در ایرانداک برای دانشگاه ها دارد، این رویه گسترش یابد.
سیروس علیدوستی، دانش‌آموخته دکتری تخصصی دانشگاه تهران در رشته مدیریت با گرایش سیستم در سال ۱۳۸۴ است و کارشناسی ارشد مدیریت بازرگانی و کارشناسی مدیریت صنعتی خود را نیز در سال‌های ۱۳۷۱ و ۱۳۶۸ از همین دانشگاه گرفته است.
وی از سال ۱۳۷۴ عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران بوده و اکنون دانشیار مدیریت فناوری اطلاعات این پژوهشگاه است. بیشتر کار او در این پژوهشگاه پیرامون کاربرد دانش مدیریت در علوم و فناوری اطلاعات بوده است.
