طعم موسیقی در خیابان های تهران

به گزارش ایران اکونومیست، غروب یک روز سرد پائیز، در میان شلوغی پیاده روی خیابان ولی عصر(عج) تهران.
«آیدا» کفش های کتانی قرمز به پا کرده، روی چهارپایه کوچکی نشسته است. کلاه خزدار پالتویش را کشیده تا روی ابروها. با چشم های بسته، قطعه ای از «جیپسی کینگ» را با گیتار می نوازد.
2 جوان دیگر همراهیش می کنند. یکی از آنها روی «کاخون» (نوعی ساز کوبه ای به شکل مکعب مستطیل) نشسته؛ دیگری که سرپرست گروه است، گیتار به دست ایستاده است.
صدای گرم موسیقی از چند متری به گوش می رسد. رهگذران خیابان ولی عصر چند دقیقه ای مکث می کنند. چند نفری دور و بر گروه موسیقی سه نفره حلقه زده اند. بعضی گوشه دیوارها ردیف شده اند. بعضی هایشان هم می روند جلو و یک اسکناس داخل «کاور» گیتار که روی زمین گذاشته شده، می اندازند.
علیرضا خود را سرپرست گروه و فارغ التحصیل کارشناسی موسیقی از دانشگاه هنر تهران معرفی می کند. 2 عضو دیگر گروه هم دانشجوی همین رشته هستند.
«وقتی از خیابان رد می شوی انتظار داری صدای بوق ماشین و سروصداهای دیگر را بشنوی، اما با صدای موسیقی غافلگیر می شوی و انرژی می گیری، این انرژی به من نوازنده هم منتقل می شود.» این را علیرضا می گوید.
او معتقد است مادیات و کسب درآمد از دلایل نوازندگی آنها در خیابان است اما روی آوردن به این شغل دلایل معنوی زیادی هم دارد.
به گفته علیرضا، در خیابان های مختلف شهر موسیقی اجرا می کنیم از میدان شوش تا شمال شهر، انتخاب خیابان برای اجرا موسیقی به مادیات ربطی ندارد، برخلاف تصور همه، اتفاقا درآمدی که از پایین شهر (مثلا میدان شوش) به دست می آوریم از پولی که از خیابان های شمالی (به طور نمونه میدان ونک) درمی آوریم بیشتر است.
علیرضا افزود: بازخوردهای مردم نشان می دهد که به موسیقی خیابان علاقمند هستند.
 
* پای حرفه ای ها به فرهنگسرا باز می شود
مدیر امور موسیقی سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران در همین رابطه معتقد است: نوازندگی خیابان را باید از 2 منظر مورد توجه قرار داد، برخی برای امرار معاش روزانه و تکدی گری به آن روی می آورند، اما برخی حرفه ای هستند.
بابک ربوخه افزود: دغدغه و آسیبی که وجود دارد از بابت همین قشری است که تحصیلات آکادمیک دارند، چون این هنرمندان دوست ندارند برچسب نوازنده خیابان بخورند.
وی اظهار کرد: حمایت از نوازنده ها از وظایف ذاتی این سازمان است بر همین اساس در سال های اخیر حمایت هایی از نوازندگان شامل در اختیار گذاشتن سالن و یا نصب بیلبورد در سطح شهر انجام شده است.
وی افزود: در صورت اختصاص بودجه، در سال آینده برنامه هایی برای حمایت از نوازندگان خیابان و تقویت زیرساخت های موسیقی خواهیم داشت که در قالب هماهنگی برای واگذاری سالن، حمایت برای فروش بلیت، نصب بیلبورد و چاپ پوستر اجرا خواهیم کرد، البته این برنامه ریزی برای نوازنده های حرفه ای است زیرا ما در مقابل مردم هم مسئولیم و باید از کارهایی حمایت کنیم که شاخص های موسیقی خوب را داشته باشد.
به گفته وی، سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران بیش از 20 سالن (فرهنگسرا) در اختیار دارد که در زیرمجموعه های خود می تواند این برنامه را انجام دهد، البته حمایت از موسیقی خیابان بودجه کلانی نمی خواهد زیرا موسیقی پتانسیل درآمدزایی را دارد.
ربوخه اظهار کرد: باید این مساله را یادآور شد که نوازندگی در خیابان ایراد نیست و می تواند یک راه کسب درآمد باشد اما در میان همین نوازنده ها کسانی هستند که می شود آنها را به جایگاه های بالاتری رساند.
 
* بی‌عدالتی روی صحنه
نوازندگی در خیابان در سال های اخیر در تهران بیشتر به چشم می خورد. برخی به صورت تکی و برخی به صورت گروهی در میدان های پررفت و آمد، در کنار مراکز فرهنگی و یا پاساژها و ایستگاه های مترو، رهگذران را به شنیدن انواع آهنگ ها دعوت می کنند.
برخی رهگذران از این موسیقی استقبال می کنند و عده ای نیز بی اعتنا عبور می کنند. موسیقی خیابانی در نقاط مختلف جهان از قرن ها پیش معمول بوده است. حضور نوازندگانی با تحصیلات دانشگاهی در خیابان های تهران اما اتفاق معمولی نیست. ایرنا در این رابطه با محمدرضا آزاده فر عضو هیات علمی دانشکده موسیقی دانشگاه هنر تهران گفت وگویی انجام داد.
این استاد دانشگاه تحقیقات مفصلی راجع به موسیقی خیابان انجام داده است.
 
*ایرنا: ظهور موسیقی خیابانی در تهران را می شود از آسیب های این حوزه دسته بندی کرد؟
- وجود موسیقی خیابانی به خودی خود، یک امر غیرطبیعی و غیرعادی نیست اما اینکه نوازنده هایی با آن پایه تحصیلی و شمار بالا برای اجرا وارد خیابان می شوند، نشان دهنده نوعی بی سروسامانی در اجرای موسیقی در کشور است. از این جهت می شود آن را مورد بررسی قرار داد.
اگر قرار باشد این نوازنده ها در خیابان موسیقی اجرا کنند می توانستند مانند سایر نقاط جهان این کار را به صورت تجربی انجام دهند. این نوازنده ها در دانشگاه واحدهای زیادی را برای اجرا در استودیو می گذرانند که در موسیقی خیابانی نیازی به آنها نیست و این نشان دهنده یک مساله است.
 
*ایرنا: مساله اصلی چیست؟
- مساله اصلی این است که در کشور عدالت توزیع صحنه ها در بین نوازنده ها نداریم. به این معنی که صحنه و استیج های موجود در کشور به یک نسبت بین هنرمندان موسیقی توزیع نمی شود. البته این مساله برای سایر هنرمندان تئاتر و سایر رشته های صحنه ای هم صدق می کند.
این مساله موجب خارج شدن عملکرد و کارکرد صحنه در کشور شده است. یعنی صحنه ای که قرار بوده مکانی مردم نهاد برای پشتیبانی از فرهنگ و هنر باشد، به یک آورده اقتصادی برای متصدیان آن صحنه ها تبدیل شده است.
 
*ایرنا: در واقع انتقاد شما به نحوه در اختیار قرار دادن تالارهاست؟
- تالارها قبل از انقلاب با بودجه دولتی و بعد از انقلاب با بودجه شهرداری ساخته شده و صاحبان اصلی این تالارها و صحنه ها مردم هستند؛ به عبارت دیگر مردم یک بار هزینه ساخت این سالن ها را پرداخت کرده اند بنابراین از دیدگاه ما گرفتن هزینه از یک هنرمند، در تالاری که شهرداری ساخته، هیچ فرقی با گرفتن هزینه از شهروند در ازای ورود به پارک ندارد.
در واقع شهروند باید بتواند بدون پرداخت هزینه دوباره وارد پارک شود به همین منوال هنرمند نیز نباید بابت ورود به صحنه هزینه دوباره پرداخت کند و شنونده هم به تبع آن هزینه اضافه بدهد. معتقدم اگر قرار است از مردم هزینه ای دریافت شود باید بابت آفرینش اثر و خدمات اجرای آن باشد. ولی اینکه هنرمند را ملزم به اجاره سالنی که مال مردم است می کنند، عدالت توزیع صحنه ها را از بین می برد. اکنون هزینه برخی سالن ها برای هر شب، 18 تا 20 میلیون تومان است که بر اساس تعداد صندلی ها میزان آن از دستمزد هنرمند بیشتر شده و در نهایت به هزینه بلیت اضافه می شود.
در این چرخه هنرمندانی که از«دایره ستاره پردازی» کشور (که آن هم پدیده پیچیده و فضایی غیرعادلانه است) خارج می شوند، دیگر قادر نخواهند بود که روی این صحنه ها اجرا کنند زیرا شنونده ها خارج از «دایره ستاره پردازی» حاضر نیستند هزینه هنگفت برای بلیت بپردازند.
 
*ایرنا: در کشورهای دیگر هنرمندان تحصیلکرده از بابت اجرای خیابانی احساس ناراحتی نمی کنند.
- همانطور که گفتم موسیقی خیابان فی نفسه مشکلی ندارد، اما بسیاری از نوازنده هایی که اکنون در خیابان ساز می زنند اساسا خود را متعلق به نوازندگی خیابان نمی بینند و به دلیل توزیع ناعادلانه صحنه است که در خیابان اجرا می کنند.
 
*ایرنا: برخی از آنها علاقمندی به ارتباط بی واسطه با مخاطب را هم مطرح کرده اند.
- بله. شماری از آنها علاقمندی به ارتباط بی واسطه با مخاطب را هم عنوان می کنند. در دانشگاه هنر در قالب چهار پایان نامه درباره موسیقی خیابانی تحقیقات میدانی وسیعی صورت گرفته است. با این تحقیقات از طبیعت نوازنده هایی که در خیابان هستند خیلی بی اطلاع نیستیم، حتی درآمد آنها را هم تا حدودی طبقه بندی کرده ایم که البته محرمانه است.
این تحقیقات نشان می دهد که مساله اصلی عدم توازن توزیع صحنه هاست و مساله دوم نیز عدم اعتدال و یا نبود فرصت برابر در معرفی هنرمندان توسط رسانه های جمعی است.
در حال حاضر صرفا هنرمندانی می توانند شانس ستاره پردازی داشته باشند که از امکان رسانه های جمعی بهره می گیرند. این هم بحث پیچیده ای است و ورود به این دایره برای هنرمند هزینه هایی دارد.
 
*ایرنا: آیا همه نوازندگان خیابان قابلیت ستاره شدن دارند؟
- خیلی هایشان قابلیت ستاره شدن را ندارند ولی بسیاری از کسانی که اکنون ستاره هستند نیز قابلیت ستاره شدن را نداشتند. ما می گوییم فرصت برابر داشته باشند. مثلا فرصت اجرای تیتراژ تلویزیونی برای سایر هنرمندانی که کیفیت خوبی دارند به یک نسبت و عادلانه باشد.
 
*ایرنا: برخی از مردم نوازنده های خیابانی را به چشم متکدی نگاه می کنند.
- البته افرادی که موسیقی خیابانی اجرا می کنند همه از طبقه یکسان اجتماعی نیستند. در طبقه بندی نوازنده های خیابانی گونه هایی هستند که «متقدم» نامیده می شوند. اینها اغلب ظاهر نامرتب تری دارند، به شکل دوره گرد و با حرکت و القای حس ترحم به مخاطب، موسیقی خود را اجرا می کنند.
مولفه های موسیقی که این افراد اجرا می کنند این است که مردم پسند است و یک آهنگ را تکرار می کنند و سازهای تکراری دارند.
گونه های دیگری هم داریم که «متاخر» نامیده می شوند. آنها ظاهر آراسته تری دارند، یکجانشین هستند و معمولا بعضی ها به نسبت سازشان از دستگاه تقویت کننده صدا استفاده می کنند و خیلی هایشان برای اجرا نُت موسیقی دارند به دلیل اینکه موسیقی که اجرا می کنند متنوع تر است. موسیقی هایشان الزاما نوای تکراری ندارند که با برانگیختن حس نوستالوژی توجه مخاطب را جلب کنند. متاخرها سازهای تخصصی خودشان را دارند و فقط سازهای معروف موسیقی خیابانی را استفاده نمی کنند.
 
*ایرنا: دیده شده که برخی نهادها با نوازندگان موسیقی خیابانی برخورد می کنند. به نظر شما این نوع موسیقی می تواند به فضای شهری کمک می کند؟
- این نوع موسیقی مسلما کمک کننده است و به فضای شهری آسیب نمی رساند مگر اینکه موسیقی که اجرا می شود از لحاظ فنی نامناسب باشد، مثلا صدا و وسایل تقویت کننده صدا می تواند دخیل باشد.
اگر توانایی تشخیص و سلیقه شنونده های شهری ارتقا پیدا کند، که معمولا اینکار توسط رسانه های جمعی صورت می گیرد، خودبخود آن دسته از نوازندگان خیابانی که با ضعف اجرا می کنند از گردونه خارج می شوند چون دیگر اقبالی پیدا نمی کنند.
 
*ایرنا: هر از چندگاهی مسئولان می گویند که نوازندگان خیابان باید ساماندهی شوند، نظر شما در این باره چیست؟
- ما قائل به این نیستیم که سازمانی بیاید به این نوازندگان مجوز بدهد یا بخواهد آنها را سازماندهی کند. چون موسیقی شهری یک اتفاق روزآمد است؛ به طور مثال کسی نمی گوید که چه نوع ماهی در بازار رشت بفروشید، این سلیقه و ذائقه مردم کنار دریاست که تعیین کننده است. ذائقه ساحل نشینان هم با اهالی کویر فرق می کند چون این شانس را داشته اند که انواع ماهی باکیفیت را ببینند و بشناسند و مصرف کنند.
در واقع یکی از مشکلات بنیادی این است که نهادی که مسئول ارتقای سلیقه و حس ارزیابی و تفاوت قائل شدن میان محصول خوب و بد به مردم است، حواسش به این نیست که چکار می کند و تا چه اندازه سلیقه مردم را تامین می کند.
 
*ایرنا: آماری از تعداد نوازندگان خیابان وجود دارد؟
- نمی توانیم آمار دقیق آنها را بگوئیم چون در مواقع مختلف متفاوت است، البته چند نوبت در مناطق مختلف آنها را شمارش کرده ایم. اما به طبقه بندی دیگری هم رسیده ایم. گونه های متقدم نوازنده های خیابان، که دوره گرد هستند به 3 دسته تقسیم می شوند: دوره گردهایی که «کولی» هستند و از نژاد دیگری که در یک دوره از شمال هند به ایران و کشورهای دیگر (تا اروپای شرقی) مهاجرت کردند؛ عده ای از آنها نوازندگان محلی و از اقوام مختلف هستند و ساز محلی خود را می نوازند و دسته سوم، مطرب ها هستند که قبل از انقلاب در کافه ها اجرا می کردند و اکنون که امکان هنرنمایی در کافه ها و مراسم شادی را ندارند رو به نوازندگی خیابان آورده اند.
 
*ایرنا: به نظر شما مردم چگونه می توانند از این نوازنده ها حمایت کنند؟
- مردم سعی کنند ارجمندی را برای نوازنده ای که زحمت کشیده اما فرصتی به او داده نشده که موسیقی خود را در محیط بهتر اجرا کند، قائل شوند.
 
*حکایت حامیان هنر
داستان حمایت از فرهنگ و هنر در کشور ما حکایت قدیمی «آشپز که دو تا شد...»
است. متولیانش علاوه بر شهرداری، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بیش از 30نهادی است که به نام فرهنگ، پای ثابت بودجه سالانه هستند، اما هیچگاه بر سر حمایت از هنرمندان به اجماع نمی رسند.
آیا حرفه ای های موسیقی از خیابان به صحنه باز می گردند؟