کمبود آب در بخش های زیادی از کره زمین، مشکلات زیادی را برای تامین آب شرب سالم، تولید محصولات کشاورزی و روند زندگی انسان ها ایجاد کرده است به طوری که براساس آمارهای بین المللی پیش بینی می شود تا کمتر از 10 سال آینده (سال 2025 میلادی)، بیش از نیمی از جمعیت جهان با تنش آبی و مشکلات ناشی از کم آبی مواجه شوند.
این مشکل در ایران که در منطقه خشک و نیمه خشک کره زمین واقع شده و علاوه بر کاهش حجم نزولات جوی، جمعیت 10 میلیون نفری کشور در سال 1300 به بیش از 77 میلیون نفر در سال جاری رسیده است به مراتب شدیدتر از بسیاری کشورها نمایان شده و زنگ خطر جدی بحران آب را به صدا درآورده است.
آمارهای سازمان هواشناسی کشور متوسط بارش در ایران را 248 میلی متر نشان می دهد که این میزان کمتر از یک سوم متوسط جهانی آن، یعنی 831 میلی متر است؛ به این ترتیب در حالیکه ایران یک درصد جمعیت کل جهان را به خود اختصاص داده، ولی سهم آن از منابع آب تجدیدپذیر فقط 36 صدم درصد است.
از این گذشته، صنعتی نبودن کشور موجب شده است سهم قابل توجهی از فعالیت های اقتصادی به سمت بخش کشاورزی سوق یافته و طبیعتا بسیاری از منابع طبیعی همچون ذخیره های آبی کشور در این بخش مصرف شود که به خاطر بکارگیری شیوه های سنتی کشت و پرورش، راندمان محصولات کشاورزی نیز با استانداردهای بین المللی فاصله زیادی دارد و کشت برخی محصولات عملا مقرون به صرفه نیست.
به اعتقاد صاحبنظران، تداوم فعالیت های کشاورزی به روش های موجود با توجه به محدودیت شدید منابع آبی امکان پذیر و منطقی نیست بنابراین باید به دنبال شیوه های جایگزین و اتخاذ راهکارهای عملی برای غلبه بر مشکلات فعلی و آتی بود.
**نبود الگوی کشت مناسب، لطمه جدی به منابع آب کشور وارد می کند
رئیس دانشکده محیط زیست و انرژی واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی، فرهنگ سازی را اصلی ترین رکن استفاده بهینه منابع کشور در حوزه های مختلف به ویژه آب ذکر کرد و افزایش سیاستهای تشویقی و ترویجی در زمینه مصرف بهینه آب را ضروری دانست.
دکتر 'مجید عباسپور' نبود الگوی کشت در کشور را یکی از مشکلات جدی در حوزه کشاورزی برشمرد و گفت: داشتن الگوی کشت به معنای یک کار آمایشی است که به عنوان مثال، کدام نقاط کشور برای کشت چه محصولی مناسب است و آیا درست است که در خوزستان یا اصفهان، کشت برنج داشته باشیم.
وی به نمونه ای از اقدامات نادرست در زمینه تغییر محصولات باغی استان آذربایجان غربی طی سالهای اخیر اشاره کرد و گفت: زمانی اطراف دریاچه ارومیه، باغ های انگور وجود داشت که به صورت دیم نیز قابل پرورش بود ولی طی دهه های اخیر به تدریج، درختان سیب جایگزین آنها شد درحالیکه سیب، چندین برابر انگور به آب نیاز دارد و با استفاده از منابع آب زیرزمینی منطقه برای آبیاری آنها، مشکلات امروزی دریاچه ارومیه نمایان شد.
عباسپور، کشت وسیع هندوانه در بسیاری از مناطق کشور را یادآور شد و گفت: این سوال مطرح است که آیا اصلا صرف می کند هندوانه با میزان زیاد مصرف آب، تولید و سپس به کشورهای اطراف صادر کنیم.
وی خواستار توجه بیشتر دولتمردان به سیاستهای آب مجازی شد و گفت: با اتخاذ این رویکرد می توانیم در کشورهای همسایه، زمین کشاورزی اجاره کرده و محصولات تولیدی را به داخل کشور بیاوریم که این اقدام، مانند آوردن آب به کشور است.
بنا به تعاریف موجود، 'آب مجازی' مقدار آبی است که برای تولید کالا یا محصول از ابتدا تا انتهای فرآیند تولید مصرف می شود که این میزان برای محصولات و کالاهای مختلف، متفاوت است؛ مثلا برای تولید یک کیلوگرم گندم به طور متوسط 1300 لیتر آب در جهان مصرف می شود.
توسعه دهندگان ایده آب مجازی معتقدند با صادرات و واردات کالا و محصولات، حجم زیادی آب جابه جا می شود که از آن به عنوان تجارت آب مجازی نام می برند.
در تئوری تجارت آب مجازی، به منظور کاهش فشار بر منابع آب، به کشورهای کم آب توصیه می شود به جای تولید مواد غذایی از منابع آب داخلی، نسبت به واردات مواد غذایی اقدام کرده و منابع آب داخلی را برای فعالیت های تجاری پر سود به مصرف برسانند.
اجرای این استراتژی علاوه بر تامین محصولات کشاورزی مورد نیاز شهروندان، بقای منابع آبی کشور را به همراه دارد و در بسیاری مواقع، صرفه اقتصادی تولید محصول به این روش به مراتب بیش از کشت محصول در داخل کشور است.
**بازیابی آب در اولویت سیاستهای مقابله با بحران کم آبی قرار گیرد
رئیس دانشکده محیط زیست واحد علوم و تحقیقات همچنین به کاهش بارش کشور طی سالهای گذشته اشاره کرد و گفت: یک زمان اعلام می شد که ما حدود 400 میلیارد متر مکعب آب ناشی از بارش داریم که الان این میزان به حدود 320 تا 330 میلیارد مترمکعب کاهش یافته است و مصرف آب کشاورزی، همیشه بالای 90 درصد کل آب کشور است.
وی از ادامه نیافتن فعالیت های آبخیزداری و آبخوان داری و آبیاری قطره ای به صورت جدی در بخش کشاورزی کشور ابراز تاسف کرد.
عباسپور تصریح کرد: اگر بتوانیم حتی 10 تا 15 درصد هدر رفت آب کشاورزی را کاهش دهیم مشکل چندانی در رابطه با آب آشامیدنی کشور نخواهیم داشت.
وی دیگر گام اساسی در زمینه مصرف بهینه آب را بکارگیری سیستم های نوین تصفیه عنوان کرد و گفت: حجم بسیار زیادی آب از سدهای ما مثل لتیان، کرج و طالقان وارد تهران می شود که این آب مورد استفاده قرار می گیرد ولی تصفیه آن درحد و اندازه ای که باید باشد، نیست.
عباسپور با بیان اینکه امروزه در دنیا از طریق بازیافت پسابهای ناشی از شست و شو، آب آشامیدنی تامین می کنند، اظهار داشت: خوشبختانه در زمینه بازیابی آب مطابق با استانداردهای قابل شرب، زمینه تحقیقاتی وسیعی وجود دارد که کارهای مطالعاتی مرتبط با آن در واحد علوم و تحقیقات نیز در دست انجام است.
**لزوم بکارگیری فناوری آب شیرین کن ها در سواحل شمالی و جنوبی کشور
وی یادآور شد: از آنجا که ما از شمال و جنوب با آب دریا مرتبط هستیم بنابراین در حوزه تکنولوژی های تبدیل آبهای شور و لب شور به آب شیرین، باید جدی تر کار کنیم و این موضوع می تواند زمینه اجرایی مهمی در آینده کشور ما باشد.
استاد دانشگاه صنعتی شریف ضمن تشریح روش های شیرین کردن آبهای شور و نیمه شور توضیح داد: در کشور ما اغلب از روش های حرارتی استفاده می شود که بازده این نوع سیستم ها بالا نیست و علاوه بر هدر روی زیاد انرژی، مشکلات زیادی دارد.
وی ادامه داد: در دنیا روش های دیگری موسوم به 'آر او' RO یا (Reverse Osmosis ) برای شیرین کردن آبهای شور وجود دارد که از سالها پیش استفاده می شود و چندان هم جدید نیست و یک روش دیگر هم به نام FO یا (Forward Osmosis) در این زمینه استفاده می شود که کاربرد آن کمتر از روش 'آر او' است.
عباسپور از تلاش محققان واحد علوم و تحقیقات برای تلفیق روش های 'سیستم حرارتی'، 'اف او' و 'آر او' خبر داد و گفت: در تلاش هستیم تلفیقی از این روش های سه گانه در کنار انرژی های تجدیدپذیر را برای شیرین کردن آب به کار بگیریم که به آن روش 'هیبرید' یا ترکیبی گفته می شود و درهمین راستا، یک شرکت دانش بنیان در واحد علوم و تحقیقات تاسیس کردیم که یک تیم روی آن کار می کنند و امیدواریم همکاری شرکتهای فعال در این حوزه از خارج دانشگاه را در این حوزه جلب کنیم.
با توجه به این پیش بینی معروف که 'جنگ آینده کشورها، جنگ آب خواهد بود'، حفظ ذخایر آبی برای نسل های آتی از وظایف نسل حاضر است که باید افزون بر جنبه های محیط زیستی و اقتصادی، تاثیرات اجتماعی، سیاسی و امنیتی و حیاتی آن بر آینده کشور به صورت جدی مدنظر مردم و دولتمردان قرار گیرد.
